जनावरांतील संसर्गजन्य रोगांवरील उपचार व लसीकरण

कृषी सेवक | ३ नोव्हेंबर २०२२ |पशुपालन व्यावसायामध्ये पशुपालकांना अनेक अडचणींना सामोरे जावे लागते. जागतिक बाजारपेठेतील स्पर्धेत टिकण्यासाठी दुग्धजन्य काळजी घेणे फार महत्वाचे आहे. जनावरांतील काही महत्वाचे रोग व त्यांवरील उपचारांविषयी आपण सविस्तर माहिती पाहूया.

अ) संसर्गजन्य रोग : हे रोग मुख्यतः विषाणू आणि जिवाणूंमुळे होतात. निरोगी जनावरांच्या शरीरात श्वसन, चारा, पाणी, सड, आजारी जनावराशी संपर्क आणि माणसांद्वारे रोगकारक जंतू प्रवेश करतात. जनावरांतील संसर्गजन्य रोग टाळण्यासाठी प्रतिबंधात्मक उपाय म्हणून नियमित लसीकरण करून घ्यावे. यामध्ये अँथेक्स, काळा पाय, लाळ्या-खुरकत रोग, बुळकांडी रोग, स्तनदाह व पायकूज यांचा समावेश होतो.

१) अॅश्रेक्स : गाईमध्ये सर्वांत जास्त प्रमाणात आढळणारा हा रोग असून घातकही आहे. या रोगामुळे जनावर जास्त दिवस जिवंत राहत नाही. हा रोग मोठे बीजाणू तयार करणा-या आयताकृती जिवाणूंपासून होतो. रवंथ करणा-या प्राण्यांमध्ये हा रोग जास्त प्रमाणात आढळून येतो. या जिवाणूला बीज तयार करण्यासाठी ऑक्सिजनची आवश्यकता असते. जनावरांमध्ये रोगाची लक्षणे जिवाणूच्या बीजांनी शरीरात प्रवेश केल्यानंतर ३ ते ७ दिवसांनंतर दिसून येतात. जनावरांमध्ये लक्षणे दिसू लागल्यानंतर जनावर दोन दिवसांत मृत पावते. या रोगाचा प्रसार प्रामुख्याने ज्या वेळी जनावरे चरण्यासाठी मोकळ्या कुरणात सोडलेली असतात, त्या वेळी हे बीजाणूश्वासोच्छसाद्वारे शरीरात प्रवेश करतात.
रोगकारक घटक

बेंसिल्स औश्रेक्स लक्षणे

अचानक जनावर मृत पावणे. जनावर सर्वसामान्य दिसत असताना २ ते ३ तासांत मृत पावणे हे प्रमुख लक्षण दिसून येते.
जनावरांना उद्य तापमान, घाबरल्यासारखे दिसणे, पाय तसेच शरीर थरथर कापणे, अशीही काही जनावरे थोड्या बहुत प्रमाणात लक्षणे दाखवतात.
श्वासोच्छुासात येणारा अडथळा, धाप लागणे, जनावर जमिनीवर पडणे, अशी लक्षणे मृत्यूपूर्वी २४ तास दिसून येतात.
जनावर मृत पावल्यानंतर शरीरातील रक्त गोठत नाही. त्यामुळे शरीराच्या उघड्या भागातून जसे की नाक, कान, तोंड यांमधून रक्तप्रवाह चालू होतो.

उपचार व नियंत्रण

रोगाची लागण झाल्यानंतर जनावर तत्काळ मृत पावत असल्यामुळे आपणाला यावर उपाय करणे शक्य नसते. त्यामुळे रोग होऊ नये, यासाठी प्रतिबंधक उपाययोजना करणे फायद्याचे ठरते.
प्रतिबंधक उपायांमध्ये प्रतिजैविकाचा वापर करण्यात यावा. पेनिसिलीन, टेट्रासायकलीन, इरिथोमायसिन व सिप्रोफ्लोक्झान इत्यादींचा त्यात समावेश होतो.
लाळ्या-खुरकत रोग : लाळ्या-खुरकत रोग हा संसर्गजन्य रोग तापमान तसेच तोंड, सड, खुराच्या मधून स्राव येत राहतो. रोगातून व्यवस्थितरीत्या बाहेर पडलेल्या जनावरांच्या पायाचे खूर खरबरीत व उद्ध्वस्त झाल्यासारखे दिसतात. रोगाचा प्रसार प्रत्यक्ष संपर्काद्वारे किंवा पाणी, शेण, चारा इ.च्या माध्यमातून अप्रत्यक्ष होतो. त्याचप्रमाणे जनावरांचे संगोपन करणा-या व्यक्ती, शेतातील उंदीर, जनावरे, पक्षी इ.च्या माध्यमातूनही प्रसार होतो.

लक्षणे

उच्च ताप (१o४°- १0५° फेंरेनहाईट) येणे.
तोंडाद्वारे तंतुमय अशी लाळ सतत येत राहते.
तोंडावर व आतमध्ये पारदर्शक तंतुमय स्राव दिसू लागतो.
शरीरात थकवा जाणवून अशक्तपणा येणे.
संकरित गाई या रोगास अत्यंत संवेदनशील आहेत.

उपचार

जखमेच्या बाहेरील भागावर पुतिनाशक लावल्यास जखम भरून येण्यास व त्यावरती माश्या बसण्यास प्रतिबंध होतो.
सर्वसामान्य व स्वस्त उपाय म्हणजे जखम स्वच्छ करून घेऊन त्यावरती कोल टार व कॉपर सल्फेटचे ५:१ द्रावण लावणे.
सावधगिरी अ) जास्त दूध देणा-या दुभत्या गाई व विलायतीतील ब) दोनदा प्रतिबंधक लसीकरण सहा महिन्यांच्या अंतराने करण्यात यावे. त्यानंतर प्रत्येक वर्षी एक लसीकरण करणे आवश्यक आहे.
रोगाची लागण झालेली जनावरे कळपातून वेगळी करून त्यांच्यावर उपचार करण्यासाठी आपल्या जवळील पशुवैद्यकीय डॉक्टरांना तत्काळ बोलावणे.
ब्लिचिंग पावडर किंवा जंतुनाशक कार्बनिक आम्लाद्वारे जनावरांच्या
रोगाची लागण झालेल्या जनावरांची काळजी घेणा-या व्यक्ती, वापरण्यात येणारी उपकरणे ही वेगवेगळी असावीत. त्यांचा निरोगी जनावरांशी संपर्क येणार नाही, याची दक्षता घ्यावी. तसेच, ही उपकरणे योग्यरीत्या स्वच्छ व निर्जतुकीकरण करावीत.
अतिरिक्त पशुखाद्याची योग्य प्रकारे विल्हेवाट लावावी.

मृत जनावरांची विल्हेवाट योग्य प्रकारे लावावी. माश्या, कीटक यांच्यावर नियंत्रण ठेवावे.

३) बुळकांडी रोग: गाय, म्हैस, शेळी, मेंढी, डुकर इ. प्राण्यांत मुख्यत्वे आढळतो. या रोगाचे विषाणूमुख्यत्वे तोंडातील लाळ, डोळ्यांतून व नाकातून येणारे स्राव, जनावरांचे मल-मूत्र यांमध्ये आढळतात. विषाणू प्राथमिक अवस्थेत शरीरातील रक्तप्रवाहाबरोबर वाहत असतात. सर्वसाधारणपणे विषाणूंचा प्रसार दूषित खाद्य व पाण्याद्वारे होतो. शरीराचे तापमान १o४° ते १o७° फॅरेनहाईटपर्यंत वाढत जाते. डोळे लालसर होऊन त्यातून सतत पाणी येणे, जनावरांच्या तोंडाचा वास येणे, चिकट रक्ताळलेले अतिसार अशी लक्षणे दिसून येतात. उपचार : पेनिसिलीन, स्ट्रेप्टोमायसीन, सल्फोनमाइड, आतडयातील प्रतिरोधक यांचा विषाणूवर कोणताही परिणाम होत नाही. परंतु, जिवाणूंमुळे बुळकांडी रोगासमवेत होणा-या इतर गुंतागुंतीच्या रोगांस प्रतिबंध करण्यास मदत करते.

४) स्तनदाह : जनावरांना शारीरिक ताण किंवा इजा यांमुळेसुद्धा स्तनग्रंथीला सूज येऊ शकते. संसर्गजन्य जिवाणू किंवा इतर सूक्ष्मजीव (बुरशी, किण्व किंवा विषाणू) हे प्राथमिक कास दाहचे कारक असतात. हे सूक्ष्मजीव स्तनांमध्ये आत प्रवेश करून प्रजनन होऊन त्यांची संख्या झपाट्याने वाढते. उपचार : रोगावरील उपचार हा त्याच्या स्थितीवर अवलंबून असतो. प्राथमिक अवस्थेत रोग नियंत्रणात आणणे शक्य होते. अॅकरीफ्लेविन, ग्रॉमीसीडीन, सल्फोमाइड, पेनिसिलीन आणि स्ट्रेप्टोमायसीन ही प्रभावी औषधे उपयुक्त ठरतात.

५) पायकूज : जनावरांच्या पायाच्या खुरांना इजा पोचून त्यामार्फत रोगाची लागण होते. अशा वेळी पशुवैद्याच्या मार्गदर्शनानुसार त्यावर

उपचार करण्यात येऊन त्या जनावरांचे बांधण्याचे ठिकाण कोरडे व

स्वच्छ असावे. त्यामुळे रोगाचा प्रसार कमी होण्यास मदत होईल. जर हा रोग सर्व कळपामध्ये जास्त प्रमाणात आढूळन आल्यास ५ टक्के कॉपर सल्फेट द्रावण करून त्यामधून जनावरांना दिवसातून दोन-तीन वेळा चालायला लावणे. जेणेकरुन नवीन लागण होण्यास काही प्रमाणात आळा बसेल. पाणी पाजण्याच्या ठिकाणातील चिखल काढून सिमेंटने त्याभोवती गिलावा द्यावा. जनावरांच्या आहारात प्रथिने, खनिजे आणि जीवनसत्वे यांचे योग्य प्रमाण राखल्यास खुरांच्या आरोग्यास पोषक ठरते व त्यामुळे रोगास प्रतिकार होण्यास मदत होते.
लसीकरण

जनावरांच्या घटसर्प, फ-या, फाशी, आंत्रविषार अशा प्राणघातक आजारांसाठी बाजारात लशी उपलब्ध आहेत. लसीकरण करण्यापूर्वी खालील गोष्ठी विचारात घ्याव्यात.

अ) लसीकरणापूर्वी काय काळजी घ्यावी?

कोणत्याही जनावराला लसीकरण करण्यापूर्वी, आठवडाभर आधी जतनाशक औषध द्यावे.
जनावरांच्या शरीरावरील गोचीड, गोमाश्या, उवा, लिखा, पिसवा इ. कीटकांचे योग्य प्रकारे नियंत्रण करावे.
रोगप्रतिकारशक्ती निर्माण होण्यासाठी जनावरांना क्षार व जीवनसत्वांचा पुरवठा करावा.
बैलाच्या शरीरावर ताण पडू नये म्हणून लसीकरणानंतर एक आठवडा बैलांना हलके काम द्यावे.
उत्तम रोगप्रतिकारशक्ती निर्माण होण्यासाठी जनावरांना चांगला सकस आहार द्यावा.
लसीकरण केलेल्या जनावरांमध्ये थोडे दिवस कॉरटीकोस्टेरॉईड/