सोयाबीनचे महत्त्व: ९० च्या दशकापासून महाराष्ट्रातील प्रमुख नगदी पीक

महाराष्ट्र हे देशातील आघाडीचे राज्य आहे आणि त्याच्या शेती व्यवस्थेत सोयाबीनचा मोठा वाटा आहे. सोयाबीन, कापूस, मका आणि ऊस या नगदी पिकांमध्ये सोयाबीनने महत्त्वपूर्ण स्थान प्राप्त केले आहे.

खरीप हंगामात महाराष्ट्रात ५० लाख हेक्टर क्षेत्रावर सोयाबीनची लागवड केली जाते, तर ४० लाख हेक्टरवर कापसाची लागवड होते. सध्याच्या घडीला राज्यातील सर्वाधिक क्षेत्र सोयाबीनखाली आहे आणि विक्रमी उत्पादन देखील घेतले जाते. १९८४-८५ साली पहिल्यांदा महाराष्ट्रात सोयाबीनची लागवड झाली. त्यावेळी केवळ १० हजार हेक्टरवर लागवड झाली होती, परंतु कालांतराने या पिकाचा प्रचार झाला आणि क्षेत्र मोठ्या प्रमाणात वाढत गेले.

१९९७-९८ ते २००० सालापर्यंत सोयाबीनचे क्षेत्र १० लाख हेक्टरपेक्षा कमी होते. मात्र, २००० सालानंतर क्षेत्रात लक्षणीय वाढ झाली आणि आता ५० लाख हेक्टरवर पोहोचली आहे. २०२२-२३ साली सोयाबीनखालील क्षेत्र ४८ लाख ९३ हजार हेक्टर होते. उत्पादनही तीन ते चार पटीने वाढले असून सध्या सोयाबीनची उत्पादकता १ हजार ३६५ किलो प्रतिहेक्टर आहे. त्यामुळे राज्यात एकूण ६७ लाख टन सोयाबीनचे उत्पादन होते.

सोयाबीनने सूर्यफूल, शेंगदाणे, तीळ, एरंडी यांसारख्या पिकांना मागे टाकले आहे. अधिक उत्पादन आणि उत्पन्न मिळाल्यामुळे शेतकऱ्यांनी या पिकाला पसंती दिली आहे. मागील पाच दशकांमध्ये सोयाबीनच्या वर्चस्वामुळे महाराष्ट्राच्या पीकपद्धतीत मोठा बदल झाला आहे.

सोयाबीनखालील क्षेत्राचे वाढते प्रमाण:

 

महाराष्ट्रातील सोयाबीनची वाढलेली लोकप्रियता आणि उत्पादन क्षमता यामुळे राज्याचे अर्थकारण अधिक बळकट झाले आहे.